Olağandışı durum, günlük yaşamın ve toplumsal düzenin
bozulması, kesintiye uğraması ve işlevlerini yerine
getirememesi şeklinde tanımlanabilir.
Olağandışı durumlar can ve mal kaybı yaratabileceği gibi,
insanların temel ihtiyaçlarını karşılamakta zorlanmalarına
neden olur. Bu ihtiyaçların herhangi bir nedenle
aksaması, zarar görmesi yaşamsal faaliyetleri durdurabilir.
Mevcut toplumsal düzen de ihtiyaçlara cevap veremeyebilir;
bu aşamada toplumsal düzeni destekleyecek önlemler
gerekir. Bu önlemler yaşanan durumun özelliklerine,
yarattığı etkiye ve gerçekleştiği alanın ölçeğine göre
değişebilir.
Bazı durumlarda toplumsal düzen içinde alınan önlemler olağandışı durumun ortadan kaldırılmasını
sağlayabilirken, bazen de toplumsal düzende bir çöküş meydana gelir. Bu kitabın
konusu, toplumsal düzende çöküş yaratan olağandışı durumlardır; çünkü bu
durumlarda toplumun tüm kesimleri ihtiyaçlarını gidermek için alternatif yöntemler
kullanmak zorunda kalacaktır.
Olağandışı Durumların Ortak Özellikleri
Olağandışı olaylar, diğer bir deyişle afet ve acil durumlar çok farklı biçimlerde ortaya çıkar; ancak yine de bazı ortak özelliklere sahiptir. Söz konusu özellikler şöyle sıralanabilir:
- Yaşam kaynaklarına, altyapıya zarar verir.
- Oluştuğunda şok etkisi yaratır.
- Bir bölümünün ne zaman olacağı tahmin edilemezken, bir bölümününki tahmin edilebilir.
- Bazıları ani olur, bazıları yavaş gelişir. İlk anlarda organize müdahale gerçekleşemeyebilir.
Olağandışı Duruma Neden Olan Olaylar
Olağandışı durum olağan veya öngörülebilecek olaylar
nedeniyle ortaya çıkar. Diğer bir deyişle, toplumsal düzende
olumsuz etki yaratabileceği tahmin edilen olaylar, hazırlık
yapılmadığı takdirde günlük yaşamda olağandışı sonuçlar
yaratır.
Toplumsal düzende çöküş yaratabilecek bu olayları afetler
ve acil durumlar olmak üzere iki şekilde düşünebiliriz.
Üç türlü afetten söz edilebilir: Doğal afetler, insan kaynaklı
afetler ve teknoloji kaynaklı afetler. Her biri kendi içinde de türlerine göre ayrılır. Afetler ve türleri şöyle sıralanabilir:
- Doğal afetler: deprem, çığ, tsunami, fırtına, sel, heyelan, sıcak veya soğuk hava dalgaları.
- İnsan kaynaklı afetler: savaş, göç, sabotaj, terörizm.
- Teknoloji kaynaklı afetler: kazalar, çevresel afetler, radyoaktif serpinti.
İnsani İhtiyaçlar ve Olağandışı Durumlar
İnsanların yaşamlarını sürdürebilmeleri için bazı temel
ihtiyaçları karşılamaları gerekir. Bunlar genellikle fizyolojik
ihtiyaçlar gibi algılansa da, psikolojik ihtiyaçları da dikkate
almak gerekir. Olağandışı durumlarda hayatı sürdürmek için
mücadele verilirken, olayı bir şekilde atlatmak değil, olay
sonrasındaki fiziksel ve psikolojik etkiyi en aza indirmek
amaçlanmalıdır. Diğer bir deyişle, insanların deprem
sonrasında yaralanmamaları veya hastalanmamaları kadar,
kalıcı ya da uzun süreli olumsuz psikolojik etki yaşamamaları
da önemlidir.
Fizyolojik ihtiyaçları gidermek daha kolay olabilir; çünkü
bunlar rahatlıkla gözlemlenir. Gıda, su, barınma, tuvalet,
hijyen gibi ihtiyaçların tespiti ve giderilmesi nispeten kolaydır; oysa güvenlik, mahremiyet, özsaygı, şefkat gibi bazı gereksinimler de gözle görülmese bile hayati önem taşır. Her birey deprem benzeri bir olağandışı durumdan sonra bu ihtiyaçlarla karşılaşacağının farkında olmalı, afet sonrasında normal yaşantısındaki imkânlara sahip olmayacağını hatırlamalıdır. Normal yaşama dönene kadar, ihtiyaçlar depremin yarattığı olumsuz koşullar elverdiğince karşılanabilir. Bunun farkında olmak,
kişinin hayatını sürdürme becerisini artıracaktır.