DURUM DEĞERLENDİRME

Afetten sonra ilk olarak sağlıkla ilgili bir değerlendirme yapmak gerekir. Bu değerlendirmenin amacı yaşamsal tehlikenin devam edip etmediğini ve yaralanma olup olmadığını belirlemektir. Sağlıkla ilgili değerlendirme yapılırken ilkyardım bilmek çok işe yarayacaktır. Bu nedenle her bireyin ilkyardım eğitimi alması gereklidir. Değerlendirme sırasında yapılması gerekenler aşağıdaki gibi sıralanabilir:

Birey

Birey öncelikle bulunduğu yerde ölüm tehlikesi olup olmadığını kontrol etmeli, tehlike olması halinde derhal oradan uzaklaşmalıdır. Ölüm tehlikesi yoksa yaralanıp yaralanmadığını kontrol etmelidir. Olayın yarattığı heyecanla afetzede, yaralandığını fark edemeyebilir; bu nedenle önce vücudunu dinlemeli, ağrı sızı hissettiği yerleri kontrol etmelidir. Eğer kanama varsa pansuman yapılması gerekecektir. İlkyardım eğitimi yoksa afetzede, yakınında ilkyardım eğitimi almış kişilerden yardım istemelidir.

Aile / Yakınlar

Kişi kendini kontrol ettikten sonra ailesinin veya yakınlarının kontrollerini de yapmalıdır. Bu şekilde tüm aile üyelerinin ve arkadaşların sağlık problemi olup olmadığı değerlendirilebilir.

Çevre

Yakınların sağlık kontrolü yapıldıktan sonraki aşama etraftaki diğer kimselerin kontrolüdür. Özellikle tek başına yaşayan, kendi kontrolünü yapacak bilgisi veya becerisi olmayan kimselerin yaralanıp yaralanmadığı kontrol edilmelidir. Bunun yanında çevrede bulaşıcı veya süreğen hastalık taşıyan kişilerin de değerlendirilmesi gerekir. Bu kişilerin yaşamsal risk altında olup olmadığına da bakılmalıdır. Kısacası çevrede yapılacak genel bir değerlendirme, afetin genel boyutuyla ilgili bir fikir verecektir. Bununla birlikte, yaralanmaların fazla olduğu durumlarda sağlık görevlilerinin çok yoğun olacağı dikkate alınmalıdır.

Depremin en somut etkisi yapılar üzerinde görülür. Deprem nedeniyle yapılar yıkılabilir veya hasar görebilir; dolayısıyla değerlendirmenin bu aşamasında öncelikle yapının yıkılmış olup olmadığına bakılmalıdır. Bu değerlendirmeyi yapmak kolay, fakat yapının hasar derecesini değerlendirmek oldukça zordur. Yapıları değerlendirirken aşağıdakilere öncelik tanımak gerekir.

Birey

Öncelikle bireyler kendi yaşadıkları meskeni değerlendirmelidir. Kişiler kendi evlerini değerlendirirken iki avantaja sahiptir. Bunlardan birincisi, evin muhtemel zayıflıklarını biliyor olmalarıdır. Evin yapısal riskleri depremden önce Aile Afet Planı hazırlanırken değerlendirilmesi gereken bir konudur. İkincisi, depremden sonra o evin içinden çıkılmış olmasıdır. Tahliye sırasında bireylerin evin durumunu göz ucuyla bile görmüş olmaları değerlendirmeyi kolaylaştıracaktır. Fakat bununla birlikte kişiler kendi evlerini değerlendirirken fazla duygusal davranabilir, dolayısıyla mevcut durumu abartabilir veya küçümseyebilirler.

Aile / Yakınlar

Kişiler, akrabalık veya arkadaşlık ilişkileri sayesinde, yakınlarının yaşadığı evlerin yapısal sorunları hakkında fikir sahibi olabilirler. Bu bilgi, söz konusu binaların değerlendirilmesinde kolaylık sağlayacaktır. Bununla beraber bireylerin, yakınlarının evlerini değerlendirirken de duygusal davranmaları, durumu abartmaları veya küçümsemeleri söz konusu olabilir.

Çevre

Kişiler çevrelerindeki yapıları değerlendirirken çok daha objektif olabilir. Bu değerlendirmede kararlar sadece dışarıdan yapılan gözlemle verilir. Çevredeki yapıların değerlendirilmesi, afetin ölçüsüyle ilgili bir fikir vermesi açısından önem taşır. Buna göre, hasarlı ve çökmüş yapıların sayısı ne denli fazlaysa, depremin şiddetinin de o denli fazla olduğu kabul edilir.

Altyapı konusunda bilgilenmek önemli bir konudur. Zira altyapının hasar görmesi, afetin etkilerinin bu hasarlar tamir edilinceye kadar süreceğinin göstergesidir. Bu konuda yapılan değerlendirme, afetin büyüklüğü ve yardımın bölgeye ne zaman ulaşacağı konusunda ipucu verir.

Elektrik-Su-Doğalgaz Şebekeleri

Elektrik tesisatındaki hasarlar deprem sonrasında yangın riskinin artmasına neden olur. Doğalgaz hatlarındaki kırılmalar da gaz kaçağı nedeniyle yangın riski oluşturabilir. Su şebekesinin hasar görmesi ise, şebekedeki kirli suyun yayılması gibi, halk sağlığına yönelik bir tehlike oluşturabilir. Dolayısıyla tesisatlar ve bu tesisatlara bağlı çalışan aletler tahliyeden önce kapatılmalıdır. Binalarda oluşacak tesisat kırılmalarını tespit etmek kolaydır; ancak ana dağıtım hatlarındaki aksamalar yalnızca uzman ekipler tarafından tespit edilebilir. Bu hizmetler depremden sonra ancak ana dağıtım istasyonlarından kesilebilir; fakat kesilmeden önce, şebekeye verilmiş olan su ve doğalgazın kırılan borulardan sızma ihtimali vardır.

İletişim Hatları

Depremden sonra iletişim hatları zarar görebileceğinden telefon gibi iletişim araçları çalışmayabilir. Bu da çok önemli bir aksaklığa yol açacak, zira iletişimi kesilen bir yerin yardım istemesi de zorlaşacaktır. Bu gibi durumlarda telefon kesinlikle kullanılmamalı, yardım gerekiyorsa en yakın ilgili acil müdahale kuruluşuna gidilip doğrudan yardım istenmelidir.

Ulaşım Hatları

Ulaşım hatları bölgedeki yol, köprü, iskele, demiryolu ve demiryolu istasyonu, havaalanı ve helikopter pisti gibi unsurları kapsar. Bu noktalardaki hasarın tespit edilmesi, yardımın en erken ne zaman ve nasıl ulaşabileceğini öngörebilmek açısından önemlidir. Bu konu bölgenin tahliye edilmesi durumunda da belirleyici rol oynayacaktır. Ulaşım hatları genellikle gözlenebilir olduğundan değerlendirilmesi daha kolaydır. Örneğin çöken bir köprü veya batan bir iskele, o bölgedeki ulaşımı olumsuz etkileyecektir. Karayollarının depremde hasar görme ihtimali yüksektir. Yolların bozulmasının, köprü ve tünellerin yıkılmasının yanı sıra, yapıların çökmesiyle ortaya çıkan enkazın yolları tıkaması da büyük bir sorun yaratır.

Depremden sonra ikincil risklerin oluşup oluşmadığının kontrol edilmesi gerekmektedir. Afetin boyutunu artırabilecek olan ikincil tehlikeler çok farklı şekillerde ortaya çıkabilir. Dolayısıyla altyapıların tespit sırasında mutlaka göz önünde bulundurulmalıdır.

Yangın

Depremden sonra ortaya çıkabilecek ikincil tehlikeler arasında belki de en önemlisi ve en yaygın olanıdır. Deprem sonrasında yangınların dünyanın pek çok yerinde çok sayıda insanın ölümüne, hatta bazı yerlerde depremin yarattığından çok daha büyük kayıplara yol açtığı görülmüştür. Deprem sonrası yangınlar genellikle gaz tesisatlarındaki kaçaklar, elektrik tesisatındaki kaçak ve kısa devrelerle açık ateş kaynaklarının devrilmesi sonucu oluşur. Afet sonrasında aynı anda birçok yerde yangın çıkabilir; dolayısıyla itfaiye teşkilatı bütün yangınlara müdahale edemeyebilir. Müdahale edilmeyen yangınlar büyüyerek daha fazla sayıda can ve mal kaybına neden olacaktır. Bu durumda yangınların, henüz başlangıç aşamasındayken söndürülmesi, bunun için herkesin depremden önce yangın söndürme tüpü kullanmayı öğrenmesi ve evinde yangın söndürme cihazı bulundurması büyük önem taşır. Depremden sonra evlerde yangın çıkıp çıkmadığı da durum tespiti yapılırken gözlemlenmesi gereken konulardan biridir.

Bu durumda yangınların, henüz başlangıç aşamasındayken söndürülmesi, bunun için herkesin depremden önce yangın söndürme tüpü kullanmayı öğrenmesi ve evinde yangın söndürme cihazı bulundurması büyük önem taşır. Depremden sonra evlerde yangın çıkıp çıkmadığı da durum tespiti yapılırken gözlemlenmesi gereken konulardan biridir.

Tehlikeli Maddeler

Tehlikeli madde sızıntısı depremden sonra gerçekleşmesi muhtemel ikincil ve önemli tehlikeler arasında yer alır. Fabrikalardaki zehirli kimyasalların çevreye yayılmasından, evlerde kullanılan tuz ruhu ve çamaşır suyunun karışmasına kadar çeşitli ölçeklerde gerçekleşebilir. Tehlikeli madde sızıntısı olabileceğinden şüphelenildiği durumlarda ortam hemen terk edilmelidir.

Su Baskını

Su tesisatındaki hasarlar sonucunda meydana gelen su baskınları hayati tehlike taşır. Bununla birlikte suyun atık ve leşlerle karışması halinde salgın hastalık tehlikesi ortaya çıkabilir, bu da halk sağlığını tehdit edebilir.

Haşereler

Böcek ve fareler afet sonrasında artabilir. Etrafta bu tip haşerelere yuva olabilecek yerler varsa durum tespitinde belirlenmelidir.

Depremden sonra insanların yapılardan uzaklaşmak amacıyla toplandığı ilk yerler olan açık alanlar geçici barınma için çok büyük potansiyele sahiptir. Bu nedenle açık alanların bir kaynak olarak değerlendirilmesi gerekir. Ancak deprem sonrasında bu tür yerlerin öncelikle emniyetli olup olmadığına bakılmalıdır. Açık alanlar depremden doğrudan etkilenmemiş olsalar da çevrelerindeki yapılar veya yakınlarından geçen tesisatlar nedeniyle tehlikeli olabilir. Deniz kıyısındaki açık alanların tsunami tehlikesine açık olacağı unutulmamalıdır.

Afet olduğu sıradaki hava şartları mutlaka göz önüne alınmalıdır. Asıl sorun olabilecek durum, sadece afetin olduğu andaki değil, ardından gelecek hava şartlarıdır. Mevsime uygun koşullar afetten sonra hemen hemen her konuda belirleyici role sahiptir. Barınma, giyim, yiyecek ve su gibi ihtiyaçlar, özellikle mevsime bağlı olarak değişecektir.

Afetten önce var olan bütün olumsuz koşullar, afetten sonra etkisi artarak devam edebilir. Afetten kaynaklandığı düşünülen bazı durumlar ise, aslında afet öncesinden itibaren devam ediyor olabilir. İhtiyaçlar belirlenirken afetten önceki koşullar da göz önüne alınarak hareket edilmeli, afetten önceki durumla arasında çok büyük fark olan bir ihtiyaç listesi yapılmamalıdır.

Afet sonrasında çok temel bazı ihtiyaçlar ortaya çıkacaktır. Bu ihtiyaçların tespiti durum değerlendirmesinin sağlıklı yapılması için gereklidir. Bunların nasıl giderilebileceği ileride detaylı bir şekilde açıklanacaktır.

Barınma

Afet sonrası eve girilemiyorsa mutlaka alternatif bir barınma yeri belirlenmelidir. Barınak, hava şartlarından etkilenilmemesini sağlayacağı gibi güvenlik ve mahremiyet ihtiyacını da karşılar.

Beslenme

Beslenme, harcanan enerjiyle doğru orantılı bir ihtiyaçtır. Eksik beslenme kişinin mücadele gücünü azaltmasının yanı sıra hastalıklara karşı daha zayıf düşmesine de neden olur.

Giyecek

Mevsime uygun giyecek, hastalıklardan ve diğer etkilerden korunmak için şarttır. Kullanılacak giysilerin temiz olması ise dikkat edilmesi gereken diğer bir konudur.

Hijyen

Afet ortamında sağlığı korumak için hijyen ve sağlık önlemlerine dikkat edilmelidir. Afetten sonra hijyen kurallarını uygulamak her ne kadar zor olsa da bu konuya mutlaka özen gösterilmesi gerekir. Özellikle el, vücut ve tuvalet temizliği büyük önem taşır.

Mevcut şartlar her ne kadar kötü olursa olsun, bireyler kendi ihtiyaçlarını gidermek için bazı kaynaklara sahiptir. Bu noktada, önceden hazırlanmış bir aile Afet ve Acil Durum Çantası çok yararlı bir kaynak olacaktır.

Ekonomik Kaynakar

Afet sonrasında bankalar bir süre çalışamayabilir; dolayısıyla bireylerin yanında bir miktar nakit para bulunması önemli bir avantajdır. Para yardımı afetzedelere çok hızlı bir şekilde ulaştırılamayabilir. Bununla birlikte, etkileri uzun süren afetlerde bir müddet sonra para değerini kaybedebilir. Ayrıca paranın harcanabilmesi için alışveriş yapılacak yerlerin işliyor olması gerekir; zira büyük bir afetten sonra ticaret aksayacaktır. Bununla beraber, tek ekonomik kaynak para değildir; değeri parasal olarak ifade edilebilen her şey ekonomik kaynak olarak değerlendirilebilir. Kullanılabilir durumdaki her türlü araç gereç birer kaynak olarak kabul edilebilir.

Sosyal Kaynakar

Afet sonrasında bireylerin, içinde bulunulan durumu olumlu yönde etkileyecek şekilde birbirleriyle dayanışma içinde olması, önemli bir sosyal kaynaktır.

Bireysel Kaynakar

Bireysel kaynak kişinin dayanma gücüdür. Bireyin sahip olduğu yaratıcılık, hayatta kalma becerisi ve iyimserlik afet sonrasında hayatı sürdürmek açısından çok önemlidir.